Իմ ծովային հուշերը սկսվում են վաղ մանկությունից ու ավարտվում Գագրայի «Արմենիա» հանգստյան տանը. դա շատ հեռավոր 1989 թվականին էր։ Աբխազիայում տեղի էին ունեցել առաջին ընդհարումները. աբխազներն ուզում էին վերականգնել Խորհրդային Միության արշալույսին իրենց ունեցած հանրապետությունը։ Վրացիները դեմ էին։ Ու Սուխումի մեր բարեկամները պատմում էին, թե ինչպես առաջին ընդհարումների ժամանակ խորհրդային ՕՄՕՆ-ը կարգի հրավիրեց բոլորին։

Բայց մեծ կայսրությունն արագորեն թուլանում էր, եւ շուտով պարզվեց, որ ՕՄՕՆ-ն այլեւս առաջվանը չէ, ու պետք է վերցնի ունեցած-չունեցածն ու հեռանա։ Սկսվեց պատերազմը, ու հաջորդ անգամ ես ծովը տեսա 23 տարի անց՝ արդեն վրացական ափից։

* * *

Ծովը Վրաստանում սկսվում է Ինգուրի գետաբերանից՝ Անակլիայից, անցնում Փոթի-Ուրեկի-Կոբուլեթիով եւ ձգվում մինչեւ Բաթում ու Սարպի։ Բնությունն այստեղ պարզապես փառահեղ է՝ կանաչի ու կապույտի երանգներով, եւ հասկանալի է, թե չորային եղանակին վարժված հայերն ինչու են շտապում Վրաստան։ Հայը սիրում է ծով, ու կարեւոր չէ, այն կարմիր է, սեւ, կապույտ, ողջ է, թե մեռյալ։ Հայը կարոտում է ծովը՝ մեծ, անծայրածիր, դիմացի ափը չերեւացող ջրային այն ավազանը, որն ինքը միշտ ունեցել է ու միշտ կորցրել։
Մաքսատանը

Նիհար, ջղուտ, շեղ աչքերով հայ սահմանապահը հետաքրքվեց, թե մեքենան նախկինում դուրս եկե՞լ է երկրի տարածքից, թե՞ ոչ։ Ես ուզում էի ասել՝ այո, բայց որոշեցի վստահաբար չպնդել. չնայած «երիտասարդական ավյունին»՝ մեքենան գրեթե 20 տարեկան է, եւ ո՜վ գիտի, թե որտեղ է եղել։ Մինչ կփորձեի բարդ մտքեր արտահայտել, սահմանապահն արդեն ամեն ինչ հասկացել էր ու բարի երթ մաղթեց։

Վրացի սահմանապահն ավելի մռայլ էր. ոչինչ չհարցրեց, ձեռքս խոթեց անձնագիրն ու պարտադիր ապահովագրության եռալեզու բուկլետը։ Մյուսը՝ բարձրահասակը, հարցրեց, թե ուր եմ գնում։ Ասացի, որ ծով եմ սիրում ու շտապում եմ Ուրեկի։ Իմ պատասխանը նրան չտպավորեց, ու անցանք ավելի գործնական զրույցի.

– Սիգարետի ե՞սծ։

– Կանեշնո,- ասացի։

– Սկոլկո՞։

– 15, դլյա սեբյա,- ասացի։

– Լադնո, եզժայ։

Գնացինք։

Ճանապարհը

Իրավացի են մեր բոլոր այն հայրենակիցները, ովքեր հիանում են վրացական ճանապարհներով՝ գրագետ կահավորված, հարթ, տեղ-տեղ հայելու պես ողորկ, փոսերի իսպառ բացակայությամբ։ Ընդ որում՝ գրեթե անթերի են նաեւ միջհամայնքային կամ գյուղական ճանապարհները՝ դու ոչ թե ընթանում ես, այլ կարծես հմուտ դահուկորդի պես սահում անվերջանալի ոլորաններով։ Նման որակյալ ճանապարհով մեքենա վարելը կատարյալ հաճույք է։ Սակայն չկարծեք, թե վրացական ճանապարհներն անվտանգ են։ Առաջինն ինձ զարմացրեց երթեւեկելի երկու հանդիպակաց գոտի ունեցող ճանապարհներին թույլատրելի առավելագույն արագությունը, որը հիմնականում 70-ից 90 կմ/ժ է։ Վրաստանում սիրում են արագ վարել եւ ակնհայտորեն գերազանցում են առանց այն էլ թույլատրելի բարձր արագությունը։ Ճամփորդության առաջին օրերին փորձում էի լինել օրինապահ վարորդ, ինչն առաջացնում էր մյուսների դժգոհությունը, ու հաճախ արժանանում էի վազանցող մեքենաների վարորդների խեթ հայացքին։

Հանդիպակաց դուրս գալն ու հոծ գիծը հատելը Վրաստանում նույնքան սովորական է, որքան առավոտյան բարեւը. մեծ արագությամբ ու շատ կտրուկ դուրս են գալիս դիմացից եկող մեքենայի ճանապարհ, վազանցում։ Ընկերներիցս մեկի կարծիքով՝ վրացիներն անհամեմատ ավելի լավ են վարում, քան հայերը։ Չգիտեմ, գնահատականների համար իմ փորձը բավարար չէ, բայց կարծում եմ՝ ճանապարհային երթեւեկության կանոնները ստեղծվել են դրանց հետեւելու, այլ ոչ թե խախտելու համար։

Երկու-երեք օր անց արդեն մի քանի խոշոր վթարի ականատես եղանք, որից հետո նկատվում էր ոստիկանների խիստ վերահսկողությունը։ Ուրեկիից մինչեւ Բաթում շուրջ 40 կմ է, որտեղ ոստիկանական տասնյակ մեքենաներ էին պարեկություն անում, կանգնեցնում, գուցե նաեւ տուգանում կարգազանցներին։ Վրաստանի ոստիկանության տվյալներով, 2018-ին ավտովթարներից մահացել է 329 մարդ։ 2019-ի առաջին եռամսյակում Վրաստանի ճանապարհներին զոհվել է 116 մարդ։ Ավտոմահերը նվազեցնելու ելք այնտեղ էլ են որոնում. նախատեսվում է ավելացնել արագաչափերի ու տեսախցիկների թիվը, նորարարական տեխնոլոգիաներ կիրառել։ Միաժամանակ, փողոցներում տեղադրում են շրջված ու վթարված ավտոմեքենաները՝ որպես սոցիալական գովազդ, որոնցից մեկը մենք տեսանք Կոբուլեթիի ճանապարհին։

Վրացական ճանապարհների փառքի ու հայ վարորդների երազանքի գագաթնակետը բետոնե արագընթաց մայրուղիներն են, կամ, ինչպես ասում ենք, «բետոնկաները»։ Այստեղ թույլատրելի արագությունը 110 կմ/ժամ է, բայց մեքենաները սլանում են շատ ավելի արագ։ Հանուն արդարության ասեմ, որ մայրուղում երթեւեկությունն ավելի զգոն էր ու կազմակերպված՝ երեւի բոլորը գիտակցում են վթարի անդառնալի հետեւանքները։ Գիշերը մայրուղիները հիմնականում լուսավորված են. աջ կամ ձախ կողմում բարձր սյուների վրայի լամպերը սպիտակ լույս են արձակում, ու գիշերը, երբ լույսից այն կողմ ոչինչ չի երեւում, տպավորություն է ստեղծվում, որ ճանապարհը կախված է սեւ, անվերջանալի անդունդի վրա։

«Վի գավարիլի պա տելեֆոնու»

Հայաստանում վարորդական գործունեության 8 ամսում ճանապարհային ոստիկաններն ինձ ոչ մի անգամ չեն կանգնեցրել։ Մի անգամ Պտղնիի մոտ պարեկի մեքենան ինչ-որ անհասկանալի բառեր ասելով՝ մոտեցավ, ու ես հուսավառվեցի, թե ահա, վերջապես ինձ էլ կկանգնեցնեն, ու ես նույնպես դեմ առ դեմ կշփվեմ հայրենի ոստիկանների հետ։ Նույնիսկ միացրի մեքենայի թարթիչն ու շարժվեցի դեպի ճամփեզրը, բայց բախտս չբերեց. ոստիկանի թիրախը դիմացից գնացող «ջիփն» էր։ Վրաստանի ոստիկաններն ավելի բարեհաճ եղան։

Զեստաֆոնին արդեն անցել էինք ու շարժվում էինք դեպի Սամտրեդիա։ Գուգլի քարտեզը, որով առաջնորդվում էինք ողջ ընթացքում, ցույց էր տալիս կարճ ճանապարհ, որը, սակայն, չգիտես ինչու փակ էր։ Մեկն ասաց՝ վթար է եղել, մյուսը՝ ինչ-որ ուրիշ դեպք։ Ինչեւէ՝ փակ էր, ու մենք բավականին երկար դեգերում էինք անվերջանալի բետոնե մայրուղով։ Ճանապարհի եզրին տեսանք մի ոստիկանի, որը կանգնեցրել էր վրացական մեքենա, որի ուղեւորները հուսահատ բանակցում էին։ Նայեցինք, նույնիսկ ոստիկանի հայացքը որսացի, ու անցանք։ 10 րոպե չանցած հայելու մեջ տեսա ոստիկանական սեւ մեքենան, որը լույսով, փարոսիկներով եւ հնարավոր այլ միջոցներով կանգնելու կոչ էր անում։ Կանգնեցինք։

Մինչ վեցանկյուն գլխարկով կապիտանը կմոտենար, ես վերցրի պարտադիր ապահովագրության թուղթը եւ դուրս եկա մեքենայից։ Ոստիկանը ներկայացավ, ապահովագրության վրա ուշադրություն չդարձրեց, ապա պահանջեց անձնագիրս ու վարորդական իրավունքը։

Շուտով ոստիկանը խորհրդավոր ձայնով ասաց, որ ես կոպիտ խախտում եմ արել՝ խոսել եմ հեռախոսով։

Ճիշտն ասած, եթե ոստիկանն ասեր, որ գերազանցել եմ արագությունը, կհավատայի։ Եթե ասեր՝ մեքենայի թարթիչը չեմ միացրել՝ հնարավոր էր։ Անգամ եթե ասեր, որ կասկածներ ունի, որ ես մաքսանենգ ապրանք եմ տեղափոխում, գուցե էլի չզարմանայի։ Բայց հսկայական արագությամբ սլանալով, երբ երկու ձեռքով հազիվ ղեկն ես պահում, հեռախոսով խոսելու տարբերակը պարզապես անհնարին էր։

Ասացի՝ բացառվում է տեխնիկական հիմնավոր պատճառով՝ մեքենա վարելու համար ինձ առնվազն երկու ձեռք է անհրաժեշտ, բացի այդ՝ Վրաստանում ճանաչում եմ միայն հյուրանոցի տիրոջը՝ Ջեմալին, նրան էլ զանգելու կարիք չկա՝ մարդը մեզ է սպասում։ Ոստիկանը թե՝ ես տեսա, որ հեռախոսը ականջիդ մոտ էր։ Ասում եմ՝ անհնար է, հեռախոսը կնոջս ձեռքին էր՝ նավիգացիան միացրած, որով ճանապարհն ենք փնտրում։ Կինս ցույց տվեց հեռախոսի միջի քարտեզը, որից հետո ոստիկանը մասամբ մեղմացավ, բարի ճանապարհ մաղթեց, ու ամենքս գնացինք մեր ճամփով։
Ուրեկի

Ինչպես արդեն ասացի, Ուրեկիում վերջին անգամ եղել էի 6 տարի առաջ, եւ փոփոխությունները ակնառու էին. ավելացել էին խանութները, մասնավոր տնակները, հյուրանոցները, ռեստորանները։ Ուրեկին փոքրիկ գյուղ է. ձգվում է մոտավորապես 2-2,5 կմ։ Ունի մի քանի փողոց՝ գլխավորը Տակաիշվիլու փողոցն է, ապա՝ Գալիայինը, մյուսների անունները չեն տպավորվել։
Հենց Տակաիշվիլու փողոցի երկու կողմերում էլ կենտրոնացած են զբոսաշրջության հիմնական բաղադրիչները։ Տասնյակ փոքր խանութներում կգտնեք փչովի մատրասներ, լողազգեստներ, սրբիչների երփներանգ տեսականի, տնական գինի ու վայրի մեղր, թարմ հաց, սունելի, աղացած ու չաղացած բիբար, հուշանվերներ, մի խոսքով՝ ամեն ինչ։

Էկվտիմե Տակաիշվիլին վրացի նշանավոր պատմաբան է, հնագետ, քաղաքական գործիչ, Թբիլիսիի պետական համալսարանի հիմնադիրներից։ 1919-ին եղել է Վրաստանի Դեմոկրատական Հանրապետության հիմնադիր ժողովի փոխնախագահը։ Ծնվել է Քութայիսիի շրջանի Օզուրգեթի գավառում։ Ուրեկիից Օզուրգեթի մոտ 25 կիլոմետր է, ու մի օր մենք այցելեցինք շրջկենտրոն, որտեղ գործում է Տակաիշվիլու անվան հնագիտական փոքրիկ թանգարանը։

Միքայել Յալանուզյան Մեդիամաքս

Ավելին՝ mediamax.am